Reformacja

Informacje ogólne

Reformacja, ruch religijny, kulturalny i społeczny, zapoczątkowany ogłoszeniem w Wittenberdze przez M. Lutra (1517) 95 tez dotyczących konieczności z reformowania bogacącego się i odchodzącego od zasad wiary Kościoła katolickiego. Postulaty te zostały poparte przez chłopów w wojnie chłopskiej w 1525.

W 1529 na sejmie w Spirze miał miejsce protest zwolenników luteranizmu (6 księstw i 14 miast Rzeszy Niemieckiej) przeciwko poglądom katolickiej większości. Stał się on początkiem formowania się „Kościołów” protestanckich, odrzucających zwierzchnictwo papieża i nawiązujących w swych doktrynach do samodzielnych interpretacji Biblii (Pismo Święte), którą uznano za jedyne źródło objawienia (przy ogólnym zanegowaniu tradycji i dogmatyki katolickiej).

Z Niemiec ruch reformacyjny rozszerzył się na: Skandynawię, Francję (hugenoci), Czechy, Węgry, Polskę, Niderlandy, Anglię (anglikanizm), Szwajcarię (w której działali dwaj wielcy przedstawiciele protestantyzmu: U. Zwingli oraz przybyły z Francji J. Kalwin).

Reformacja oderwała od Kościoła katolickiego ok. 1/3 ówczesnej Europy. Sobór trydencki (1545-1563) odrzucił ugodę z protestantami uznając ich za heretyków i podejmując działania przeciwko nim. Później protestantyzm rozszerzył się i objął liczne ruchy i ugrupowania religijne pojawiające się w XVII i XVIII w. ("druga reformacja").

Reformacja w Polsce

Także i do Polski trafiły pisma reformatorów, głównie Marcina Lutra. Na ich fali pojawiła się krytyka życia polskich duchownych i zakonników, sprzedaży odpustów i sakramentów. Luteranizm zdobył najwięcej zwolenników w Prusach Królewskich, w Gdańsku i Toruniu. Przyjmowało go głównie mieszczaństwo. Odmianę kalwińską preferowała polska szlachta, szczególnie jej wykształcona i politycznie zaangażowana część. W latach 1562 – 1565 kalwińskie wyznanie w Polsce rozpadło się na dwa odłamy. Powstał tzw. zbór mniejszy i zbór większy. Jeden z tych odłamów reprezentował radykalny nurt w kalwinizmie. Byli to tzw. Bracia Polscy, albo Arianie. Reformacja w Polsce nie zmieniła zasadniczo pozycji Kościoła katolickiego. Zachował on swoje przywileje, a religia rzymskokatolicka status wyznania panującego. Przemiany XVI-wieczne wpłynęły bardziej na przyspieszenie tempa przemian o charakterze kulturowym. Polska w odróżnieniu od innych państw europejskich cieszyła się tolerancją religijną. Tutaj nie doszło do walk na tle wyznaniowym. Powszechnie panowała i była uznawana wolność i swoboda wyznaniowa. Można wiec powiedzieć, że nasz kraj uważany był za swoistego rodzaju azyl dla heretyków. Takim mianem określano wyznawców religii protestanckiej. W Polsce nie płonęły stosy. Tutaj schronienie znalazły osoby prześladowane w innych krajach z powodu praktykowanej religii. Wielkim plusem wydarzeń związanych z wybuchem reformacji, było uświadomienie rzeszy duchownych, konieczności reform Kościoła katolickiego. Przystąpiono więc do przeprowadzenia szeregu reform, które miały odnowić i przede wszystkim wewnętrznie wzmocnić Kościół. Tak przygotowany przystąpił do walki z ruchem reformacji. W połowie XVI wieku rozpoczęła się kontrreformacja.

Król polski Zygmunt III Waza okazał się być gorącym zwolennikiem nurtu kontrreformacyjnego. Dla jego panowania charakterystyczna była religijna nietolerancja, powszechnie panująca cenzura i walka z ludźmi odmiennego wyznania. Rozpoczęły się także pierwsze procesy zakazujące wyznawania luteranizmu i kalwinizmu. W 1658 r. sejm wydał uchwałę, która nakazywała arianom przejście na katolicyzm. Mieli to uczynić w ciągu trzech lat. Po upływie tego terminu zmuszono ich do opuszczenie terenu Polski. Ich dobytek uległ konfiskacie. W 1717 r. inne odłamy protestantyzmu także spotkał atak ze strony władz państwowych. Wydano wówczas zakaz sprawowania nabożeństw publicznych, budowania zborów. Drukarnie, z których wychodziły pisma protestanckich reformatorów, zostały przejęte przez katolickie duchowieństwo. Cenzurą objęto wszystkie wydawnictwa. Dzieła protestanckie były najczęściej niszczone, albo odkładano ich druk na wiele lat. W ich miejsce pojawiły się m. in. kalendarze, które zawierały bardzo ubogie treści dotyczące na przykład lekarskich porady, przepowiedni i wróżb.

Reformacja i kontrreformacja w łonie kościoła katolickiego

Reformacja doprowadziła do największego z dotychczasowych obok wcześniejszej schizmy wschodniej podziału w łonie Kościoła katolickiego. Jeszcze w na przełomie XV i XVI stulecia katolicy należeli do jednego kościoła. W wyniku wydarzeń, rozgrywających się kilkanaście lat później, powstały inne, nie uznające władzy papieża, kościoły i tym samym wyznanie protestanckie. Co było powodem tych wielkich przemian?

Sytuację wewnątrz Kościoła katolickiego budziła już od kilkunastu przynajmniej lat oburzenie części wiernych i części niższej rangi duchowych. Głowa Kościoła - papież, koncentrował swe wysiłki na wzmocnieniu swojej pozycji i władzy politycznej. Uwikłany był przy tym w liczne spory o charakterze świeckim. W tej sytuacji jego rola jako duchownego zwierzchnika Kościoła katolickiego stała się wręcz minimalna. Piastowane stanowisko starał się wykorzystać wyłącznie do prywatnych celów. A było nim niczym nie ograniczone bogacenie się i powiększanie swojego majątku. Podobnie zachowywali się wyższy dostojnicy kościelni, a więc biskupi i przeorzy klasztorów. Rola ówczesnego duchowieństwa ograniczyła się do władania wielkimi majątkami i doradztwa władcom świeckim w sprawach natury politycznej. Tak zła kondycja Kościoła katolickiego i postępowanie duchowieństwa, doprowadziło w konsekwencji do narodzin opozycji, ruchów skierowanych przeciwko niemu. Szerzył się proceder sprzedaży odpustów. Za odpowiednią opłatą duchowni odpuszczali wiernym grzechy. Zgorszenie budziła jawna symonia, czyli proceder kupowania kościelnych stanowisk oraz nepotyzm, a więc obsadzanie stanowisk w Kościele przez krewnych papieży czy wyższych dostojników kościelnych. Ruchy opozycyjne opowiadały się za uproszczeniem liturgii, która nie była zrozumiała dla wiernych, a przede wszystkim za poprawą moralności duchowieństwa.

Reformacja w Europie rozpoczęła się od wystąpienia Marcina Lutra w 1517 r. Na drzwiach kościoła w Wittenberdze (choć dziś już nie przyjmuje się, że miało to miejsce w ten sposób) wywiesił 95 tez, wymierzonych przeciwko papieskim odpustom. Luter dowodził w nich, że sprzedaż odpustów nie jest zgodna z nauką Chrystusa, a traktować je można wyłącznie jako nadużycie religijne. Poglądy Marcina Lutra bardzo szybko zaczęły się szerzyć w całych Niemczech. A on zdobywał coraz więcej zwolenników. Nowy „Kościół”, który został założony, nazwano protestanckim. Filarami nowej religii stało się przekonanie Lutra, że wiara winna opierać się na Piśmie Świętym, do interpretacji którego zobowiązany i uprawniony będzie każdy wierny. W ten sposób Luter odrzucił autorytet papieża i księży, jako jedynych i właściwych do omawiania zasad wiary. Ponadto protestantyzm odrzucił kult świętych i Matki Boskiej. Spośród siedmiu sakramentów, uznano tylko dwa – chrzest i komunię świętą. Poglądy Marcina Lutra złożyły się na luteranizm. Jednak nie była to jedyna protestancka doktryna. Twórcą innej był Jan Kalwin. Podobnie jak Luter, za podstawę wiary przyjął Biblię. Stworzył tzw. teorię o predestynacji (o przeznaczeniu). Kalwin uważał, że każdy człowiek z góry został skazany na zbawienie lub na potępienie, niezależnie od tego jak będzie postępował w swoim ziemskim życiu. W 1534 r. powstała religia anglikańska. Król Henryk VIII, chcąc zrealizować swoje prywatne interesy (chodziło o rozwód z ówczesną jego żoną, na który nie chciał zezwolić papież), zdecydował się na zerwanie z Rzymem. Wydany w tym roku tzw. akt supremacji, ogłaszał króla Anglii głową kościoła w tym kraju.

Reformacja i nowa religia, czyli protestantyzm, nie we wszystkich krajach została przyjęta pokojowo. W większości europejskich krajów wybuchły krwawe, wewnętrzne konflikty i wojny, pomiędzy zwolennikami katolicyzmu i protestantyzmu. W ich wyniku mapa religijna Europy uległa wielkiemu zróżnicowaniu.

Kościół postanowił nie pozostawać biernym wobec formułowanych pod jego adresem zarzutów. Walkę z reformacją, a tym samym odnowę Kościoła katolickiego zapoczątkował sobór zwołany do Trydentu w latach 1545 – 1563. Opracowany został podczas jego obrad program reform, ale jednocześnie przedmiotem omawianym stała się kwestia walki z heretykami, czyli zwolennikami Lutra czy Kalwina.

Na soborze trydenckim potwierdzone zostało katolickie wyznanie wiary oraz siedem sakramentów i tradycja Kościoła katolickiego. Nie zdecydowano się na wprowadzenie języków narodowych do liturgii. A więc nadal panowała niepodzielnie na nabożeństwach łacina. Kościół zamierzał utrzymać swoją pozycję za pomocą propagandy, dla której doskonałym narzędziem miały się stać kazania i dysputy. Obok tego przygotowywano także oddziaływanie na wiernych, można powiedzieć wizualne, bowiem tego rodzaju propaganda miała się przejawiać w bogatym wyposażeniu świątyń. Od tej pory sakralna sztuka stała się orężem w walce z reformacją. Kościół katolicki chciał za jej pomocą przekazać wiernym naukę o nicości i małości człowieka, a jednocześnie przestrzec przed grzechem i potępieniem.

W 1542 r. ówczesny papież Paweł III postanowił zorganizować instytucję, która zajęłaby się walką z heretykami. W ten sposób powstał Trybunał Inkwizycyjny. Stał się czymś w rodzaju aparatu, za pomocą którego Kościół mógł kontrolować i rozprawiać się z wszelkimi odstępstwami od religii katolickiej. Obok Trybunału stworzony został Indeks Ksiąg Zakazanych. Tutaj znalazły się wszystkie dzieła wybitnych humanistów i naukowców, których poglądy nie były zgodne z nauką Kościoła. Na indeksie figurowało także dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich. Ponadto obiektem agresji stały się drukarnie i księgarnie, w których można było nabyć zakazane pisma. Chodziło głównie o pisma Lutra.

Aby dopomóc papiestwu w 1534 r. powstał Zakon Najświętszego Serca Jezusowego, czyli zakon jezuitów. Działając w duchu postanowień soboru trydenckiego, jezuici głosili absolutne posłuszeństwo wobec nauki Kościoła katolickiego. Taki sposób życia miał być według nich lekiem na wszystkie religijne rozterki. Jezuici w początkowym okresie swej działalności podjęli wszelkie starania, by rozprawić się z przeciwnikami religii katolickiej. Zakon Towarzystwa Jezusowego szczególnie dbał o edukację młodzieży. Chciał ją wychować w duchu posłuszeństwa dla Kościoła katolickiego. Aby móc to zadanie realizować, została powołana do życia sieć szkół jezuickich, tzw. kolegiów. Uczono tutaj filozofii i teologii, a w metodach nauki wykorzystywano osiągnięcia renesansowej pedagogiki i dydaktyki. Duży nacisk kładziono również na naukę języka i poznanie łacińskiej literatury. Obok tego wykładano grekę i prowadzono zajęcia z retoryki. Wielką zasługą szkół jezuickich był bezpłatny model kształcenia, który oferowali oraz dość elastyczny program, potrafiący dostosować się do konkretnych warunków lokalnych. Zakon ten był jednak w swych poczynaniach ściśle podporządkowany papieżowi i jego zaleceniom. Bardzo często zdarzało się, że jezuici okazywali wrogość i nie tolerowali innowierców. Ich działalność opierała się o dwa filary. Z jednej strony, będąc pod przymusem, prowadzili Inkwizycję i Indeks Ksiąg Zakazanych, w ten sposób walcząc z reformacją. A z drugiej strony starali się przyciągnąć wiernych do Kościoła katolickiego. Temu celowi miał służyć przepych świątyń i sztuka sakralna.